تاریخچه طرح فرش ایرانی
فرش بافی یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانیان و فرش ایرانی نماد هنر و فرهنگ ایران است. یکی از مهم‌ترین عوامل در ماندگاری این هنر، زیبایی طرح، نقش و رعایت نکات زیبا شناختی است که بافندگان در گذر زمان با خلاقیت آن را به کمال رسانده‌اند. طرح فرش ایرانی تنوع بسیار زیادی دارد.در این مقاله از سایت هدیار قصد داریم تا با تاریخچه طرح فرش ایرانی بیشتر اشنا بشیم.
تاریخچه فرش ایرانی
از قدیم تا به امروز از پشم، ابریشم و پنبه برای بافت فرش استفاده شده است. تمام این موارد در طی زمان پوسیده و از بین می‌روند و این مورد باعث دشواری در تشخیص قدمت واقعی فرش ها می‌گردد.
پازیریک
پازیریک قدیمی‌ترین فرش پشمی جهان است که در سال‌های 1326-1328خورشیدی در دره پازیریک کشف شد.
قدیمی ترین فرش پشمی جهان
این فرش به عنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار می‌گرفته است و از نظر تصاویر حاشیه و زمینه شباهت بسیاری به طرح فرشهای دوره هخامنشیان دارد از این رو بسیاری از کارشناسان، این فرش را مربوط به تاریخچه فرش ایرانی می‌دانند.
از سوی دیگر فرش پشمی ایرانی در دوره ساسانی جز کالاهای وارداتی به کشور چین بوده است.
طرح های فرش ایرانی
طرح گلستان یکی از اصیل‌ترین طرح‌های فرش ایرانی به حساب می‌آید. این طرح نقش بهشت را القا می‌کند. بیشتر فرشهای بافته شده در عصر صفوی از این طرح الهام گرفته شده‌اند.
طرح گلستان معروف ترین طرح فرش ایرانی
تا به امروز در تمام بازارها، موزه‌ها و …. 20 عدد فرش با طرح گلستان شناسایی شده است.
نقش ترنج و نقش شکارگاه نیز از طرح‌های اصیل بافته شده در فرش ایرانی است.
به طور کلی طرح فرش ایرانی به 19 گروه اصلی تقسیم می‌گردد:
گروه 1- طرح اسلیمی:
این طرح بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی دارای شکل‌های مختلفی هستند. از معروف‌ترین طرح‌های اسلیمی، می‌توان به دهان اژدها اشاره کرد.
گروه ۲- طرح شاه عباسی
اساس این طرح، گل شاه عباسی است. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: شاه عباسی ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ.
گروه 3- طرح آثار باستانی
این گروه شامل تمام طرح‌ها و اشکال تزیینی بناها است.
گروه 4- طرح افشان
در طرح افشان اجزاء تشکیل‌دهنده به صورت پراکنده، جدا از هم و با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این طرح، گل و برگ‌ها در فرش به صورت پراکنده بوده و هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نیستند. معروف‌ترین این طرح‌ها عبارتند از: افشان دست گل، افشان شاخه پیچ، افشان اسلیمی، افشان شاه عباسی و افشان گل‌فرنگ.
گروه 5- طرح بته‌ای (بته جقه)
بته از طرح‌های معروف و موفق است که علاوه بر ایران، در هند نیز رواج دارد. طرح بته‌ای در فرش همدان، سنندج، کاشان، سرآبند و قم دیده می‌شود. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته سرآبندی، بته افشار، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت پر، بته خراسان و بته میری.
گروه ۶- طرح بندی
این نوع طرح به هنگامی گفته می‌شود که جزء کوچکی از طرح در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیله گیره به یکدیگر متصل شوند. معروف‌ترین این طرح‌ها عبارتند از: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی.
گروه 7- طرح اقتباسی
طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح فرشهای مناطق مرزی ایران دارد. طرح‌های معروف به قفقازی، طرح‌های اقتباسی گوبلنی.
گروه ۸ – طرح درختی
نقش درختان و شاخ و برگ، عناصر اصلی این طرح هستند. نقش پرندگان و حیوانات نیز در این طرح قابل مشاهده است. به این‌گونه طرح‌ها، طرح درختی حیوان دار می‌گویند.
گروه ۹- طرح‌های ترکمن
طرح‌های ترکمن در گروه نقش های هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته میشوند. معروف‌ترین طرح‌های ترکمن در ایران عبارتند از غزال گز، قاشقی، آخال، چهارفصل و یموت.
گروه ۱۰- طرح شکارگاه
بنیاد اصلی این طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است.
گروه ۱۱- طرح گل فرنگ
نقش این گروه بر مبنای گل‌های رنگارنگ، گلدان‌های فرنگی و گل‌های طبیعی به ویژه گل رز است. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارت‌اند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته‌گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ، گل فرنگ مستوفی و…
گروه 12- طرح گلدانی
این طرح شکل گلدانی با شاخه‌های گل است.
گروه ۱3 – طرح قابی
متن فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی، شبکه بندی می‌شود. و در داخل هر یک از این خانه‌ها نقش هایی از قبیل گلدان، بته، شاخه گل، درختان، پرندگان و … ترسیم می‌گردند. هر خانه از لحاظ شکل و محتوا از خانه مجاور متمایز است، این طرح‌ها را قاب قابی یا قاب خشتی می‌نامند. از معروف‌ترین طرح‌های آن می‌توان به قاب قرآنی، قاب بختیاری، قاب تصویری، قاب اسلیمی و … اشاره کرد.
گروه ۱۴- طرح ماهی درهم
طرحی اصیل، زیبا و کنایه دار است. محتوای اصلی این طرح نقش ماهی را به یاد می‌آورد.
گروه ۱۵- طرح محرابی
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است.
گروه ۱۶- طرح محرمات
در این طرح تمامی متن فرش از جهت طولی به ردیف‌های موازی تقسیم می‌گردد. در واقع متن فرش به صورت راه راه است. محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترین طرح این گروه است.
گروه۱۷- طرح هندسی
تمام نقش ها از اشکال هندسی است.
گروه ۱۸ – طرح عشایری
این طرح توسط عشایر ایران بافته می‌شود و اغلب نقش های این طرح برگرفته از ذهن قالی‌بافان است.
گروه ۱۹ – طرح تلفیقی
این طرح‌ها به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده است.
نماد شناسی فرش ایرانی
فرش ایرانی، به عنوان یک هنر و میراث فرهنگی، از نمادهای مختلف برای بیان ارزش‌ها، باورها و داستان‌های فرهنگی استفاده می‌کند.
درخت:
نمادی از باروری، نشانه ثبات و پایداری است.
گل:
نمادی از زیبایی، برگرفته از طبیعت است.
حیوانات:
حیوانات مختلف در طرح‌های فرش ایرانی نمایان میشوند. هر یک از این حیوانات نماد خاصی را نمایان می‌سازند، مانند قدرت، زیبایی و آزادی.
نقوش هندسی:
طرح‌های هندسی مانند راهروها، خطوط و شکل‌های هندسی دیگر نیز در فرشهای ایرانی به کار می‌روند.
طرح‌های مذهبی:
در برخی از فرشهای ایرانی، نقوش و طرح‌های مربوط به مقدسات دینی، اسطوره‌ها و داستان‌های مذهبی نمایش داده میشوند.
روش‌های بافت فرش
بافت فرش به سه روش بافت دستی، بافت ماشینی و بافت دستگاهی انجام می‌شود.
بافت دستی:
این روش، یکی از قدیمی‌ترین روش‌های بافت فرش است. در این روش، بافنده از طریق یک پرزه و نخ‌های رنگارنگ، طرح و الگوهای مختلف را روی پایه فرش می‌بافد.
بافت ماشینی:
بافت ماشینی با استفاده از دستگاه‌های بافندگی صنعتی صورت می‌گیرد. در این روش، نخ‌های رنگارنگ بر اساس الگوهای برنامه‌‌ریزی شده به صورت خودکار، درون پایه فرش بافته میشوند. بافت ماشینی سریع‌تر و با هزینه کم‌تری نسبت به بافت دستی انجام می‌گیرد.
بافت دستگاهی:
این نوع از بافت بین بافت دستی و بافت ماشینی است. در این روش، از دستگاه‌های بافندگی نیمه خودکار استفاده می‌شود که نخ‌ها را به صورت خودکار در پایه فرش می‌بافند.
نتیجه گیری:
در این مطلب، به بررسی کامل تاریخچه طرح فرش ایرانی پرداختیم، قدیمی‌ترین فرشهای ایرانی و انواع طرح های مرسوم در فرشهای ایرانی را بررسی کردیم و در نهايت به معرفی روش‌های بافت فرش ایرانی رسیدیم.
